وقتی در سال ۲۰۱۸ آتشسوزیهای جنگلی در لسآنجلس رخ داد و محلههای کامل به خاکستر تبدیل شدند، یک خانه تقریباً بهطرزی معجزهآسا سالم باقی ماند. پوستهی ساختمان، آتشی که همهچیز اطراف را بلعیده بود، به بیرون نگه داشت؛ هوابندی بسیار دقیق و سیستم هوای فیلترشده کاری را انجام داد که هیچ آبپاشی قادر به انجامش نبود. این خانه عملاً از خود محافظت کرد. نمونههایی از این دست باعث شدهاند خانه پسیو به نمادی از طراحی کممصرف و تابآور تبدیل شود.
در همین حال، نخستین خانه پسیو دارای گواهی رسمی در نیوزیلند، طراحیشده توسط دفتر محلی Chasen Architecture، در مزایدهای به قیمت ۴.۲ میلیون دلار نیوزیلند فروخته شد؛ قیمتی بسیار بالاتر از قیمت پایه. خریداران فقط برای متراژ رقابت نمیکردند، بلکه برای چیزی کمیابتر میجنگیدند: وعدهی آسایش، بهرهوری و ارزش بلندمدت. این روایتهای جهانی نشان میدهند که خانه پسیو از یک اصطلاح تخصصیِ حاشیهای به آرزویی جریانساز تبدیل شده است.
خانه پسیو چیست؟
خانه پسیو یکی از کاربردیترین چارچوبها در معماری پایدار است که با تمرکز بر عملکرد پوستهی ساختمان، مصرف انرژی را به حداقل میرساند. در یک جمله: استانداردی عملکردمحور که با تمرکز بر «پوستهی ساختمان» نیاز به گرمایش و سرمایش را بهشدت کاهش میدهد. یک ساختمان پسیو به معیارهای سختگیرانهی بهرهوری انرژی پایبند است و به حداقل انرژی خارجی نیاز دارد. برای مثال، «در یک واحد مسکونی، حتی روشنکردن فر برای ۱۰ دقیقه میتواند فضا را پس از غیبت گرم کند. از سوی دیگر، این ساختمانها در برابر گرمایش بیشازحد نیز مقاوماند.» نکته این است که با عایقکاری بسیار قوی و هوابندی دقیق، حتی گرمای اتفاقی هم میتواند تعادل دما را تغییر دهد.
همین عایقکاری در جهت معکوس نیز عمل میکند و گرمای ناخواسته را بیرون نگه میدارد. کلر نش، معمار بریتانیایی، میگوید خانه پسیو صرفاً یک برچسب نیست، بلکه یک استاندارد مبتنی بر عملکرد است: «خانه پسیو معیارهای مشخصی برای نیاز گرمایی و هوابندی دارد که برای دریافت گواهی باید به آنها برسید. اما ما در همه ساختمانهای کممصرفمان از اصول پسیو استفاده میکنیم، چون کار میکنند.» کیناپفل نیز بر این انعطافپذیری عملکردمحور تأکید میکند و میگوید این روش بر فیزیک ساختمان استوار است نه بر زیباییشناسی.
در هستهی این رویکرد: عایقکاری قوی، هوابندی دقیق و تأمین هوای تازهی پیوسته از طریق تهویه مکانیکی با بازیافت حرارت (MVHR) قرار دارد؛ سیستمی که حتی میتواند کیفیت هوای داخل را بهبود دهد. نش میافزاید: «سیستم MVHR برای افراد دارای آلرژی هم مفید است.»
چرا خانه های پسیو امروز محبوب شده اند؟
سالها پایداری با تصویری از محدودیت و ریاضت همراه بود. اما این برداشت در حال تغییر است. نش میگوید: «امروز نمونههای بسیار بیشتری داریم که نشان میدهند میتوان هم زیبا بود و هم هوشمند؛ هوشمندی یعنی فناوریای که خانه پسیو یا کممصرف را کارآمد میکند و زیبایی یعنی ظاهر آن.» او اعتراف میکند که در آغاز کار نگران بود «بیشازحد اکولوژیک» به نظر برسد. اما امروز شرایط عوض شده است: «پایدار بودن مُد شده و بسیاری از فرزندان و نوههای کارفرماها آنها را تحت فشار میگذارند که برای آیندهی نسلها پایدارتر باشند. علاوه بر این، افزایش شدید قیمت انرژی بهدلیل عوامل سیاسی و اقتصادی باعث شده مردم بهدنبال امنیت باشند.»
این حس امنیت فقط اخلاقی نیست. استیو مکدونالد، مدیر بازرگانی Haier در بریتانیا و ایرلند، خانه پسیو را نوعی لوکسِ کاربردی میداند: «بهدلیل هوابندی، عایقکاری و جهتگیری مناسب، هزینههای انرژی کاهش مییابد. در طول زمان، صرفهجویی در گرمایش، سرمایش و برق به مبالغ قابلتوجهی میرسد.» اما جذابیت فقط مالی نیست: «این خانهها سبک زندگی تازهای ارائه میدهند؛ دمای داخلی پایدار، هوای تازهی فیلترشده و آکوستیک آرام. خانوادهها از محیطی سالمتر و استقلال انرژی بیشتر بهرهمند میشوند و خود ساختمان بهمثابه سازهای خودپایدار عمل میکند.»
مقیاسپذیری پایداری
گرچه بحثها اغلب بر خانههای تکواحدی متمرکز است، پتانسیل خانه پسیو در مقیاس بزرگ هم در حال آزمون است. کرستی نوریس، رئیس کربن و انرژی دانشگاه غرب انگلستان (بریستول)، بر طراحی Purdown View—بزرگترین خوابگاه دانشجویی دارای گواهی پسیو در بریتانیا—نظارت داشت. او میگوید: «ساختمانهای پسیو فرایند طراحی و آزمون بسیار سختگیرانهای را طی میکنند، با پایش شخص ثالث در طول ساخت و آزمون هوابندی در پایان. این توجه به جزئیات و شواهد واقعی عملکرد، وجه تمایز گواهی پسیو است.»
چالش اصلی مقیاس بود: «پیشتر چنین پروژهای در این ابعاد وجود نداشت. ناچار شدیم با مؤسسه پسیوهاوس معیارها را تعریف کنیم و در مناقصهها طراحی بسیار دقیقی ارائه دهیم تا پیمانکاران از جزئیات مورد انتظار برای رسیدن به معیارهای سختگیرانه آگاه باشند.» نتیجه روشن است: مقیاس بزرگ به دقت و راستیآزمایی در کارگاه نیاز دارد؛ و به همین دلیل، پذیرش پسیو در کشورها متفاوت است.
آیا اصول خانه پسیو در اقلیمهای گرم هم کاربرد دارد؟
اگر پسیو میتواند کولاکهای اتریش و آتشسوزیهای لسآنجلس را تاب بیاورد، آیا زیر آفتاب بیابان هم جواب میدهد؟ نش معتقد است بله: «بسیاری فکر میکنند عایق فقط سرما را بیرون نگه میدارد، درحالیکه گرما را هم بیرون نگه میدارد—به شرط طراحی درست. اگر بیرون ۴۰ درجه باشد، دمای داخل احتمالاً فقط به ۲۵ درجه میرسد، بدون سرمایش اضافی. بسته نگهداشتن پنجرهها در تابستان شاید بد به نظر برسد، اما وقتی هوای تازهی پیوسته از MVHR دارید، آزاردهنده نیست.»
در اقلیمهای گرم و مرطوب، تمرکز به کنترل تابش خورشید، هوابندی و سرمایش کارآمد و متناسب با نیاز تغییر میکند. کیناپفل توضیح میدهد: «در اقلیمهای عمدتاً گرم، راهبرد سایهاندازی خارجی برای کاهش جذب حرارت خورشیدی حیاتی است. محدودیتی برای مصالح وجود ندارد و میتوان از مصالح بومی استفاده کرد.» او میافزاید: «با استفاده از نرمافزار PHPP میتوان پوستهی ساختمان را دقیقاً برای اقلیم و سایت بهینه کرد. تحلیل کامل دادههای اقلیمی، هندسه بنا و بافت اطراف ضروری است.»
در اقلیمهای گرم، ایدهی محوری پسیو—حداقلسازی جریانهای ناخواستهی حرارتی—به همان اندازه مؤثر است. تأکید صرفاً به شیشههای محافظ خورشید، سایهبانهای ثابت خارجی و رنگهای بازتابنده برای دیوار و بام منتقل میشود. یورگن اشنایدرز از مؤسسه پسیوهاوس میگوید: با کاهش بار گرمایش یا سرمایش به کمتر از ۱۰ وات بر مترمربع، مصرف انرژی کم و آسایش حرارتی بالا حاصل میشود. در خلیج فارس سرمایش فعال اجتنابناپذیر است، اما تابش فراوان خورشید امکان تأمین انرژی با خورشیدی را فراهم میکند. نتیجهی پژوهشها روشن است: خانه پسیو در اقلیم گرم هم کار میکند، اما جزئیات تغییر میکند.
خرد بومی در خاورمیانه
در شمال آفریقا و خاورمیانه، خانههای حیاطدار، دیوارهای ضخیم و بادگیرها قرنها پیش بسیاری از راهبردهای پسیو را بهکار گرفته بودند. برای معمار مراکشی، سلیما ناجی، راهبردهای مدرن پسیو با معماری بومی منطقه همنواست: «اصول خانههای پسیو در دارها و ریاضهای فاس، مراکش و رباط وجود دارد؛ با دیوارهای ضخیم، کاشیهای زلیج و حیاطهایی با آبنما که اقلیم دلپذیر ایجاد میکنند.» او به نقش سقفهای بلند، تهویه طبیعی و مصالح محلی اشاره میکند و هشدار میدهد نباید سنت را رمانتیک کرد یا نوآوری را نادیده گرفت.
خانههای تاریخی با جرم حرارتی و سایهاندازی دما را متعادل میکنند؛ تفاوتها بیشتر به مصالح محلی بازمیگردد. بادگیرها نسیم را میگیرند، دیوارهای ضخیم عایق طبیعیاند و حیاطها با آب و گیاه فضا را خنک میکنند—همه همراستا با تفکر پسیو. ناجی میگوید چالش اصلی امروز مهارت اجرا و احترام به جزئیات است: کار با آهک بهجای سیمان، استفاده از مصالح بومی و پرهیز از مداخلات صنعتی مخرب. «نتیجه از نظر بصری و آکوستیکی بینظیر است و زمین را نابود نمیکند.»
پروژههای او از مدرسهی تیمِنکار در اطلس تا بازارهای ساختهشده با خشت و خاک کوبیده شده نشان میدهند چگونه میتوان با تکیه بر مصالح و مهارت محلی به عملکرد مدرن رسید، بیآنکه گذشته پاک شود. راهبرد، واردکردن یک زیباییشناسی اروپایی نیست؛ چارچوبی مبتنی بر فیزیک است که با صنایعدستی منطقه سازگار میشود.
جمعبندی
معماری امروز با حرکات نمایشی بزرگ تعریف نمیشود، بلکه با دقت: ساختمانهایی که کمتر «نَفَس میکشند»، کمتر هدر میدهند و بیشتر دوام میآورند. پژوهشها نشان میدهد ساختمانهای پسیو معمولاً ۴۰ تا ۸۰ درصد انرژی کمتری مصرف میکنند. در اقلیمهای گرم، با سایهاندازی، مصالح بازتابنده و انرژی خورشیدی، بار سرمایش بهشدت کاهش مییابد. پروژههای آزمایشی از بریستول تا خلیج فارس نشان میدهند که با تمایل به آزمون و سرمایهگذاری در کنترل کیفیت، پسیو مقیاسپذیر و سازگار است.
خط سیر روشن است: کاهش بارها، راستیآزمایی عملکرد و در پی آن، تابآوری. آیا این آینده است؟ با ناپایداری اقلیم و بیثباتی هزینههای انرژی، ساختمانهایی که بیسروصدا از ساکنان خود محافظت میکنند، احتمالاً از گزینهای خاص به ضرورتی عمومی تبدیل خواهند شد.
منبع: admiddleeast.com
